De staat van de democratie: waarschuwingslampen op het dashboard

Hoewel de steun voor democratie als staatsvorm nog breed gedragen wordt, piepen en kraken de fundamenten van het Nederlandse stelsel. Recente rapporten van onder meer het SCP, het Rathenau Instituut en de Democratiemonitor 2025 schetsen een beeld van een groeiende kloof tussen burger en politiek, dalend vertrouwen in instituties en sluipende druk op de rechtsstaat. Wat is er aan de hand – en wat betekent dit voor wie invloed wil uitoefenen?

Democratie krijgt een onvoldoende

Recent verscheen de Democratiemonitor 2025, met als centrale conclusie: “De Nederlandse democratie komt niet door de APK.” De Democratiemonitor maakt de staat van de Nederlandse democratie inzichtelijk en beoordeelt deze aan de hand van 45 indicatoren. Het resultaat: slechts 9 scoren voldoende, terwijl 18 in het rood staan.

Vooral de politieke instituties – het “motorblok van de democratie” – verkeren volgens de onderzoekers in zorgwekkende staat. Uit de data blijkt onder meer dat steeds meer politieke voorstellen in strijd zijn met de grondwet. Ook worden politici steeds vaker bedreigd en geïntimideerd, wat hun werk bemoeilijkt.

Daarnaast staan indicatoren in het rood die het draagvlak voor de democratie weerspiegelen. Zo is het vertrouwen in de Tweede Kamer laag, zijn de opkomsten bij verkiezingen gering en groeit de steun voor autocratisch leiderschap. Ook worden er steeds meer demonstraties geregistreerd en staat de persvrijheid onder druk.

Lichtpuntjes

Er zijn ook lichtpuntjes te vinden in de Democratiemonitor: het vertrouwen in rechters is hoog en het vertrouwen in de pers, medeburgers en ambtenaren is gestegen. Het aantal klachten over de overheid daalde, en het vertrouwen in de zorg als belangrijke basisvoorziening is toegenomen. Het verschil in politieke participatie tussen mannen en vrouwen, en tussen mensen met een theoretische en praktische opleiding werd kleiner.

Maar is dat genoeg? En zijn verkiezingen de noodzakelijke gamechanger? De Democratiemonitor laat zien dat de kwaliteit van een democratie niet alleen afhangt van verkiezingen, maar van een breed ecosysteem van vertrouwen én gezond wantrouwen, van burgerrechten en burgerbelangen, en van macht en tegenmacht. Deze fundamenten staan onder druk. Tegelijkertijd zijn verkiezingen wél het moment om de democratie te versterken.

Burgers raken vervreemd van Den Haag

Ook het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) is niet geheel optimistisch. In zijn recente Burgerperspectieven-rapporten signaleert het SCP een groeiende kloof tussen burger en politiek. Bijna zes op de tien Nederlanders vinden dat het land de verkeerde kant opgaat. De helft van de bevolking vindt dat de politiek vooral met zichzelf bezig is. Zelfs 'hoger' opgeleide kiezers, die traditioneel meer vertrouwen hebben, worden steeds kritischer.

“Veel mensen krijgen het gevoel dat we het in Nederland niet meer voor elkaar krijgen,” aldus SCP-onderzoeker Josje den Ridder. Toch is er een belangrijke nuance: het vertrouwen in de democratie als staatsvorm blijft hoog. Zo’n 70% van de Nederlanders is tevreden over hoe de democratie functioneert, en het percentage dat pleit voor een autoritaire leider blijft al jaren stabiel laag, rond de 30%.

Opvallend is dat het vertrouwen in de politiek beduidend lager ligt dan het onderlinge vertrouwen tussen burgers. Veranderingen in politiek en sociaal vertrouwen blijken grotendeels los van elkaar te staan. Het versterken van sociale cohesie vraagt daarom om meer dan alleen betere overheidscommunicatie: het vereist langdurige aandacht voor hoe mensen samenleven en zich verbonden voelen met hun omgeving.

Internationale achteruitgang

Internationaal bezien zakt Nederland langzaam maar zeker op democratische ranglijsten. Volgens de laatste internationale cijfers van de zogeheten V-Dem-index, enigszins kritisch geduid door het Nederandse Montesquieu Instituut voor parlementaire democratie, is Nederland inmiddels gezakt naar de 20e plaats op de lijst van liberale democratieën.

Met name op het gebied van deliberatieve besluitvorming en politieke gelijkheid is Nederland minder sterk dan voorheen. Zo daalde de score op deliberatieve democratie van de 6e naar de 22e plaats wereldwijd. De onderzoekers waarschuwen dat Nederland “maar nét ontsnapt aan de kwalificatie confirmed autocratizer”.

Heeft de overheid nog oog voor de burger-kiezer?

In 2024 zochten 27.000 burgers, kinderen en veteranen hulp bij de Nationale ombudsman, Kinderombudsman en Veteranenombudsman. Dat is een toename ten opzichte van het jaar ervoor, aldus het recent verschenen jaarverslag van de Nationale Ombudsmannen.

Nationale ombudsman Reinier van Zutphen: “Als signalen uit de samenleving, uitvoering en toezicht niet worden gehoord of bewust worden genegeerd, betaalt de burger de prijs. Een rechtsstaat beschermt zichzelf niet. Daarvoor is een kabinet en overheid nodig die luistert en weloverwogen beslissingen neemt.”

Volgens de ombudsmannen lijkt het daadwerkelijk helpen van mensen in het politieke debat niet voorop te staan. “Wetsvoorstellen, moties en amendementen draaien meer om de bühne dan om de burger. Onrealistische beloftes creëren wantrouwen en ondermijnen het vertrouwen in de overheid – juist bij de mensen voor wie de plannen bedoeld zijn.”

Voor het tweede jaar op rij overhandigt de Nationale ombudsman het jaarverslag aan de Tweede Kamer in een demissionaire periode. Vier jaar geleden sprak Van Zutphen van een demissionaire stilte na de val van Rutte III. Nu is zijn oordeel harder: “De afgelopen twee jaar was het werkelijk oorverdovend stil.”

Elke dag opnieuw uitvinden

Onder een dik dekbed kruipen en hopen op het beste. Dat past niet bij het behartigen van belangen van mensen in Den Haag, gemeenten, Europa. Integendeel! De kloof tussen burger en politiek betekent dat de rol van belangenbehartiging juist nog belangrijker wordt.

De stem van maatschappelijke organisaties en hun achterbannen, van bedrijven en hun medewerkers, van gemeenten en hun inwoners – al deze stemmen moeten gehoord worden. Maar ook niet-georganiseerde belangen vragen om een stem. Verbindingen met en tussen elkaar zijn van belang.

Belangenbehartiging zal zich dan ook moeten blijven uitvinden: transparanter, inclusiever en responsiever. Hoe? Ook dat is een opdracht voor de professionals. Innovatie, creativiteit, open houding en groot verantwoordelijkheidsgevoel zijn belangrijke ingrediënten.