Fantoompolitiek
Door: Joris Backer, voormalig lid van de Eerste Kamer (D66)
Denkend aan de laatste politieke ontwikkelingen in Den Haag herlees ik af en toe passages uit ‘Wankel koninkrijk’, het voortreffelijke boek van Tim de Wit, oud-correspondent in het Verenigd Koninkrijk van de NOS. Ik denk dat we wat van de geschiedenis kunnen leren, ook al herhaalt die zich nimmer op dezelfde wijze. Elk land heeft zijn eigen politieke geschiedenis en cultuur. Het meest uitdagende is om tijdig te voorzien welke richting de volgende fase in ons land op zal gaan en daarbij kunnen recente ontwikkelingen om ons heen leerzaam zijn.
De Wit neemt de lezer mee in de fascinerende eerste stappen en concessies die Britse conservatieve leiders in hun opportunisme, verdeeldheid, verwarring en hooghartig leiderschap hebben gedaan om het populisme van outsider Nigel Farage de wind uit de zeilen te nemen. Het vertrek uit de EU was begonnen met de eis tot migratiebeperking. Gaandeweg werd door Nigel Farage’s Brexit Party een gevoel van angst, onvrede en teleurstelling omgezet in een nieuwe politieke beweging die kiezers wegtrok bij alle partijen.
'Take back control’ werd de succesvolle marketingslogan van het fantoom. Deels uit overtuiging, deels vanwege angst om de boot te missen, werd het fantoom omarmd door de rechtervleugel van de Conservatieven. Daarmee werd het voor kiezers een serieuze optie. Pogingen van gematigde Conservatieven om niet verder af te glijden op deze zeephelling bleken vruchteloos.
Als laatste redmiddel om grip te herwinnen schreef premier David Cameron het Brexit-referendum uit (2016). Hij dacht dat Nee zou winnen, maar dat bleek een verkeerde inschatting. Hij verloor en trad af. Ironisch genoeg trad ook Nigel Farage af, als partijleider. Hij had geen plannen hoe de Brexit gerealiseerd zou moeten worden. Een fantoom was voor hem genoeg. De rest is geschiedenis: de
Britten vertrokken daadwerkelijk uit de EU. Het laatste zetje in de rug werd gegeven door de charlatan-politicus Boris Johnson.
Beroep op de emotie
Ik zie de Brexit (na Orbán en voor Meloni) als de eerste grote overwinning van het populisme op de oude politiek. Een fantoom is per definitie nooit een grijpbaar concept en dat biedt enorme voordelen voor de uitdagers van de macht. De Brexit–uitspraak was een reactie op een angstaanjagend droombeeld. Angst voor migranten, heerst inmiddels als fantoom ook in ons land. De Nederlander weer op Een! De angst vertoont dezelfde paradox als in het Verenigd Koninkrijk, namelijk dat asielmigratie impopulair is maar dat veel sectoren (vooral de landbouw, gezondheidszorg en hightech) niet zonder arbeidsmigranten kunnen voortbestaan.
Om zijn mystieke kracht te behouden moet een fantoom nooit erg concreet zijn. Daarom hoeft Geert Wilders geen onderscheid te maken tussen asielmigratie en arbeidsmigratie. Het is het beroep op de emotie die de fantoombestrijding aandrijft. Dat zou nog in onze oplossingsgerichte politiek te beteugelen zijn als niet alle huidige coalitiepartijen die fantoomslogan op hun eigen manier van Geert Wilders zijn gaan overnemen. Wie hem niet behaagt, zoals staatssecretaris Folkert Idsinga onlangs ondervond, heeft geen toekomst, ook al hoort hij tot een andere fractie.
Wij zijn in ons land nooit zo drastisch en kordaat als de Britten. Normaal gesproken zijn er genoeg rem- en bijstuurmogelijkheden. In ons pluriforme politieke stelsel polderen wij met veel succes naar een werkbare oplossing. Blijft dat zo? Er is reden voor twijfel. Wij zien al ruim twee decennia de stabiele aanhang van grote politieke partijen krimpen. Bij elke verkiezing verschuiven er tientallen zetels van de ene naar de andere politieke verlosser. Er is een zich herhalende afbraak te zien van bestaande politieke verenigingen, en hun parlementariërs of bewindspersonen kunnen steeds sneller de koffers pakken.
Sinds we in de ban zijn van Geert Wilders met de grootste fractie in de Tweede Kamer heerst er een andere dynamiek in politiek Den Haag. Hij is onze eigen Nigel Farage en Boris Johnson in één persoon verenigd. Het is duidelijk dat hij de schaduwpremier van ons land is. Iedereen die iets wil bereiken kust eerst de ring van Geert Wilders. Het begon met Caroline van der Plas, daarna zagen we de nieuwe leider van de VVD knielen om zijn absolutie te ontvangen. Pieter Omtzigt bleek vervolgens tegen deze man niet opgewassen.
Doemscenario
Zal er over enkele jaren een boek uitkomen van een Britse correspondent in Nederland over ons wankel koninkrijk, waarin hij beschrijft hoe wij begonnen zoals de Britten en eindigden met een politieke Brexit-achtige destructieve keuze? Ook in Den Haag wordt migratie als fantoom steeds groter gemaakt. De Nederlander voelt een asielcrisis, zei de partijloze premier Dick Schoof.
Iedereen weet dat er maar één politicus is die het fantoom zo groot mogelijk wil maken en levend wil houden om het electoraal te verzilveren. Geert Wilders heeft gezien hoe dat in andere landen ging. Hij zal, nadat zijn handlanger Marjolein Faber niet is geslaagd in haar opdracht, ‘om de tegenwerking door anderen opzij te zetten’ (variant op de noodwet) de ‘volkswil’ inzetten. Hij zal erop aansturen het kabinet zo snel mogelijk een consultatief referendum over De Nederlander op Eén uit te laten schrijven.
Dat zou hij best kunnen gaan winnen. En dan? Het is een doemscenario dat ik niet bepleit, maar ik kijk naar het patroon van handelen van autoritaire leiders. Toen Orbán aan de macht kwam ging hij eerst consolideren en daarna uitbouwen, vaak met een direct beroep op de vermeende volkswil. Het referendum als legitimering maakt meer kapot dan dat het beter maakt. De Britse Conservatieven kozen ervoor het fantoom te omarmen en mee te buigen. Overal in Europa staan de gematigde krachten in het politieke midden voor een keuze om de ballon door te prikken of in het fantoom mee te gaan.
Laat de VVD ervan leren. Het fantoom bracht het Britse koninkrijk verder aan het wankelen. Verstandige politici zouden het in ons land niet zo ver moeten laten komen. Het wankele koninkrijk van de Britse eilanden kan zich herstellen, maar dat na veel enorm veel welvaartsverlies en tot teleurstelling en bitterheid van de burgers. Bij de keuze voor Brexit hebben ze ooit oprecht gedacht dat het fantoom concrete en uitvoerbare verbeteringen voor hun dagelijks leven zou gaan brengen. Dat is in het Verenigd Koninkrijk niet gebeurd. Dat zal ook onder premier Schoof niet gebeuren, want hij heeft alleen het mandaat om een fantoom te blijven najagen.
