Gaan voor de 'cause', niet voor de 'case'
Door: Gusta Willems, senior adviseur bij Van Oort & Van Oort
Strategisch procederen om mensenrechten in Nederland te beschermen
Iedereen kent ze wel, procedures die worden aangespannen om een zaak aan de kaak te stellen waarbij mensenrechten in het geding zijn. Zoals de Urgenda-zaak, gericht op de gevaren van klimaatverandering en de gevolgen daarvan op burgers. Of de SyRI-zaak (Systeem Risico Indicatiesysteem, gebruikt door de Nederlandse overheid), waarin profilering van personen op basis van algoritme om fraude te voorspellen centraal stond. De rechter concludeerde dat gebruik maken van algoritmen in strijd is met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Dit zijn voorbeelden van strategisch procederen. Maar wat houdt dit precies in?
Onlangs organiseerde de Public Affairs Academie een themabijeenkomst waarin het Public Interest Ligitation Project (PilP) strategisch procederen en de rol daarbij van de public affairs professional behandelde.
Strategisch procederen is het doelbewust inzetten van juridische middelen, waaronder rechtszaken, procedures en juridisch advies, om daarmee maatschappelijke verandering teweeg te brengen. In omringende landen wordt het impact litigation of political lawyering genoemd.
Kader
Urgenda: Klimaatzaak tegen de Staat
Stichting Urgenda is de Klimaatzaak tegen de Staat gestart omdat de overheid de urgentie van het klimaatprobleem weliswaar erkent, maar te weinig maatregelen neemt om gevaarlijke klimaatverandering daadwerkelijk te voorkomen. Op 24 juni 2015 won Urgenda, samen met met 900 mede-eisers, de Klimaatzaak tegen de Nederlandse Staat. De rechter droeg de Staat op de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 25% te verminderen ten opzichte van 1990. De Staat tekende beroep aan tegen dit vonnis. Op 9 oktober 2018 bekrachtigde het Haagse Hof het vonnis van de rechter. En op 20 december 2019 is het cassatieberoep van de Staat verworpen.
Deze klimaatzaak is de eerste rechtszaak in Europa waarin een NGO (St. Urgenda) en 886 burgers de overheid voor de rechtbank aanspreken op de gevaarlijke gevolgen van klimaatverandering en stellen dat de overheid een zorgplicht heeft en daarom actie dient te ondernemen om de burgers te beschermen.
SyRI-zaak (Systeem Risico Indicatiesysteem): Inzet data door de Staat
Een coalitie van maatschappelijke organisaties en auteurs Tommy Wieringa en Maxim Februari begonnen in 2014, onder coördinatie van PILP, een strategische procedure over SyRI tegen de Nederlandse Staat. Met deze rechtszaak wilden zij SyRI een halt toe roepen. De manier waarop de overheid met SyRI grote hoeveelheden data inzette tegen haar burgers was ongekend, ondemocratisch en kende ernstige mensenrechtelijke bezwaren. Ook de Raad van State en de Autoriteit Persoonsgegevens adviseerden negatief over de wet met betrekking tot de grote hoeveelheden persoonsgegevens die gebruikt mochten worden en de grote inbreuk op het privéleven door SyRI. Volgens de coalitie schaadde SyRI het vertrouwen van de burger in de overheid en had de werkwijze een remmend effect op de bereidheid van burgers om open te communiceren met de overheid. Daarmee vormde SyRI een fundamentele bedreiging voor het functioneren van de rechtsstaat. Volgens de coalitie viel het systeem niet te verbeteren door extra waarborgen in te bouwen of betere algoritmes te gebruiken. Op 5 februari 2020 deed de rechtbank Den Haag uitspraak over SyRI; SyRI was in strijd met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. De rechtbank verklaarde SyRI onverbindend en daarmee kon SyRI niet meer worden toegepast. Kort na de uitspraak liet de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid weten het systeem niet langer te zullen gebruiken. Ook deelde de staatssecretaris mee dat de Staat niet in hoger beroep zal gaan tegen de uitspraak. Daarbij is volgens de staatssecretaris mede van belang dat SyRI onvoldoende
efficiënt en effectief was in fraudebestrijding en niet van meerwaarde was voor de partijen die ermee werken. Daarmee is SyRI definitief een halt toegeroepen.
Nationaal en internationaal was er veel aandacht voor deze uitspraak, die werd ontvangen als een ‘landslide victory’ voor de bescherming van het privéleven van burgers ontvangen.
Meer dan een rechtszaak
Strategisch procederen is meer dan alleen een rechtszaak aanspannen. Het is een zorgvuldig geplande strategie waarbij juridische middelen worden ingezet om bredere maatschappelijke doelen te bereiken. Dat betekent dat een zaak niet alleen juridisch sterk moet zijn, maar ook moet aansluiten bij de doelstellingen van een gemeenschap.
Het recht wordt hierbij gezien als een middel dat kan bijdragen aan bredere campagnes en maatschappelijke doelen. Strategie speelt op twee niveaus: enerzijds de keuze om juridische middelen in te zetten in plaats van of naast andere middelen zoals lobby, media en demonstraties; anderzijds de strategische keuzes binnen de rechtszaak zelf, zoals de selectie van eisers, advocaten en timing.
Een strategische procedure vergt een lange adem. Niet alleen het voortraject waarin alle juridische en maatschappelijke aspecten worden afgewogen is tijdsintensief, maar ook de rechtszaak zelf en de fase daarna, waarin moet worden gezorgd dat een uitspraak daadwerkelijk leidt tot verandering in beleid of wetgeving.
De dynamiek van strategisch procederen
Strategisch procederen biedt verschillende voordelen. Een rechtszaak kan leiden tot een doorbraak in beleid, doordat een rechter een dwingende uitspraak doet die tot structurele verandering leidt. Het kan tevens een krachtige manier zijn om media-aandacht te genereren: juridische geschillen trekken vaak meer publieke en politieke belangstelling dan bijvoorbeeld een rapport of een opiniestuk. Bovendien biedt procederen de kans om controle te houden over de timing: in plaats van afhankelijk te zijn van de politieke agenda, bepaalt de aanklager zelf wanneer de zaak wordt aangespannen. Daarnaast kan strategisch procederen de betrokkenen een stem geven en hen zichtbaar maken, terwijl het de wederpartij dwingt om verantwoording af te leggen over haar beleid. Zelfs als een zaak verloren wordt, kan het proces waardevolle feiten en inzichten aan het licht brengen die toekomstige acties kunnen ondersteunen. Ten slotte biedt een rechterlijke uitspraak de autoriteit van een onafhankelijke instantie, wat de geloofwaardigheid van een zaak kan versterken.
Er zijn ook nadelen. Een rechtszaak brengt risico’s met zich mee. Een ongunstige uitspraak kan een ongewenst precedent scheppen, waardoor een schadelijke praktijk juist wordt bevestigd in plaats van beëindigd. Bovendien kunnen betrokkenen persoonlijk risico lopen: reputatieschade, bedreigingen of maatschappelijke polarisatie kunnen het gevolg zijn.
De juridische complexiteit maakt het proces bovendien niet altijd gemakkelijk te volgen voor het brede publiek, wat kan leiden tot verwarring of verkeerde interpretaties in de media. Daarnaast vraagt strategisch procederen om toewijding: procedures kunnen jaren duren en vergen aanzienlijke financiële en organisatorische middelen.
Een bijkomende uitdaging is dat gedurende een juridische procedure het overleg met de wederpartij meestal stilligt, waardoor andere mogelijke oplossingen worden uitgesloten. Binnen coalities kan de inzet van juridische middelen bovendien spanningen veroorzaken, bijvoorbeeld wanneer verschillende partijen uiteenlopende belangen hebben. Ook de kosten kunnen een struikelblok vormen, vooral wanneer er sprake is van hoge proceskosten, schadevergoedingen of dure advocaten. Tot slot is er het risico dat de juridische strijd de bredere maatschappelijke beweging overschaduwt: wanneer advocaten te veel de regie claimen, kan de essentie van de maatschappelijke betekenis van een zaak verloren gaan in de juridische details.
Wat betekent dit voor PA-professionals?
Voor public affairs-professionals biedt strategisch procederen een interessant instrument, maar het is geen middel dat lichtzinnig ingezet moet worden. Wanneer traditionele wegen zoals lobby en media niet het gewenste resultaat opleveren, kan een rechtszaak uitkomst bieden. Toch blijft procederen vaak een laatste redmiddel: een rechtszaak starten betekent niet per definitie dat deze gewonnen wordt, maar kan wel bijdragen aan de maatschappelijke en politieke agendering van een thema.
PA-professionals kunnen strategisch procederen ondersteunen door media in te zetten om druk te verhogen en publieke aandacht te genereren. Ook kunnen zij helpen bij de opvolging van een rechterlijke uitspraak, zodat de juridische overwinning daadwerkelijk resulteert in beleidsverandering. Verder is monitoring van de uitvoering essentieel: wanneer ministeries een uitspraak onjuist interpreteren, kan public affairs een rol spelen in het corrigeren en afdwingen van een juiste implementatie.
Constitutioneel Hof: een gamechanger?
Zou een toekomstig Constitutioneel Hof strategisch procederen vergemakkelijken? Dit kan voordelen bieden, zoals een extra toetsingsmoment en snellere uitspraken over mensenrechtenkwesties. Tegelijkertijd rijzen vragen: wie krijgt toegang tot het Hof? En hoe blijft de maatschappelijke impact van juridische procedures gewaarborgd? Voor dat laatste is een lobby om maatschappelijke organisaties toegang te geven tot een dergelijk Hof een belangrijke stap.