Joris Backer over de democratie
Nederland is in de afgelopen maanden politiek gezien aanzienlijk veranderd. Oud-Eerste Kamerlid Joris Backer nam de filosoof De Tocqueville denkbeeldig mee op een reis door Nederland. Het resulteerde in een unieke blik op de democratie en een boek dat 21 maart verschijnt.
Het is woensdagavond 22 november 2023, iets na negen uur. De exitpoll van de Tweede Kamerverkiezingen is bekendgemaakt. De reactie van Geert Wilders zegt het allemaal: hij slaat zijn handen voor zijn ogen gezien het aantal zetels: 35. Uiteindelijk wordt het een overwinning met 37 zetels.De emoties lopen hoog op, met GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans die zijn achterban in Amsterdam emotioneel toespreekt, benadrukkend dat de democratie verdedigd moet worden.
De blik van buiten
En sinds die verkiezingsavond blijft de rechtsstaat en democratie op de maatschappelijke en politieke agenda staan. Maar hoe kijk je op een andere manier naar die democratie? Wat is het DNA van de democratie? Joris Backer zocht een antwoord op deze vragen. Hij is al 40 jaar politiek actief en heeft binnen D66 een actieve rol gespeeld op verschillende posities. De laatste 12 jaar was hij lid van de Eerste Kamer. Backer besluit vanuit andermans ogen naar onze democratie te kijken en samen met hem op rondreis te gaan. “Ik ben op pad gegaan met Alexis de Tocqueville. Tocqueville is een Franse politicus en denker. Hij bezocht in 1831 Amerika, onderzocht de democratie en schreef bij terugkomst over zijn ervaringen een boek."
Tocqueville
De jonge Franse graaf Tocqueville, telg van een voornaam geslacht waarvan een aantal het leven lieten onder de guillotine tijdens de Franse Revolutie, voelde dat verandering op komst was. Zijn reis naar Amerika gaf hem een beeld hoe die toekomst eruit zou kunnen zien. De Amerikaanse democratie was op dat moment het enige levende voorbeeld en hij was geïnspireerd. Tocqueville bewonderde de democratie vanwege de maatschappelijke gelijkheid voor allen. Maar maakte zich ook zorgen. Hij waarschuwde voor de tirannie van de meerderheid en de spanning tussen vrijheid en gelijkheid. Hij schreef na terugkeer het boek “De la démocratie en Amérique”. Hij werd er mee beroemd in Amerika, in Engeland en na aarzeling en tegenwind, ook in Frankrijk. “Met die achtergrond nam ik deze filosoof denkbeeldig mee op reis door Nederland.”
De tirannie van de meerderheid
Tocqueville heeft het over het gevaar dat de meerderheid kan dicteren; maar ook de minderheid bleek uit de rondreis. “Het hebben van 37 zetels in de Tweede Kamer door één politiek partij met slechts één actief lid, wil niet zeggen dat “het volk” heeft gesproken. Ondanks dat dat nu vaak de retoriek is in de media. Een landelijk ochtendblad heeft het over een “volkskabinet”. En als we kijken naar de verkiezing van Trump, zien we hetzelfde. Hij werd president maar had een minderheid in stemmen. Populisme leidt ons niet naar de tirannie van de meerderheid maar eerder van de minderheid.” Als Eerste Kamerlid zag Backer wat de impact kan zijn. “Laten we eerlijk zijn. Met de komst van de PVV en Forum voor Democratie in de Eerste Kamer moest de ‘echte’ Nederlander vertegenwoordigd worden. Maar ik heb geen oplossingen gezien die het lot van die echte burger zou verbeteren. Veel onbehagen bevestigen en onrust stoken, dat wel! En de kiezers van de PVV komen niet alleen van de kwetsbare burger; in Wassenaar werd de PVV onlangs de tweede partij en in Hattem zelfs de grootste.” Wat moeten we daar uit concluderen? “De onderlinge verschillen tussen mensen zijn in veel opzichten aanzienlijk kleiner dan pakweg vijftig jaar geleden, maar over de resterende verschillen maken we ons drukker dan ooit. Onvrede hoort bij een gezonde democratie. Tocqueville voorzag dit en ik noem dat de 'Hollandse Vooruitgangsparadox', gebaseerd op dat inzicht.”
Zeven deugden
Wat is de meetlat? Hoe kijk je naar het DNA van de democratie? Backer: “De vraag is eigenlijk eerder: waar moeten we naar kijken als het gaat om het voortbestaan van de democratie? De kern is voor mij: houding en gedrag zijn doorslaggevend, niet de instituties. Het gaat uiteindelijk om deugdzaam handelen van burgers. Welke deugden in en van de democratie moeten beslissend zijn? En dan kom ik in mijn boek uit op het magische getal van zeven deugden: veerkrachtig sociaal weefsel, democratisch gedrag en goede manieren, democratische representatie, weerbare instituties, rechtvaardige welvaartsontwikkelingen, wijs bestuur én goede wetgeving en onafhankelijke rechtspraak. Je zult ze nergens bij Tocqueville letterlijk terugvinden, want ik heb ze zelf bedacht, maar wel met zijn inspiratie van de democratie als manier van samenleven.”
Werk in uitvoering
En wat zijn de bevindingen? “Eén ding is zeker. Het is een opgave. En het kost tijd. Dat moeten we ons realiseren. Kijk bijvoorbeeld naar een deugd als wijs bestuur. Het bedrijfsmatig optreden als overheid is een punt wat al veel is besproken door bijvoorbeeld Tjeenk Willink en waar voor gewaarschuwd is. De toeslagenaffaire laat zien waar die bedrijfsmatige strategie toe kan leiden. Het neoliberalisme krijgt schuld. Maar is dat terecht? De inzet op de bedrijfsmatige overheid was er ook vóór Rutte. En het besluit tot deze manier van opereren, is altijd een besluit van een coalitie. We stonden er bij. Als politicus, als wetenschapper, als ambtenaar, als burger, als kiezer. Wijs bestuur is geen oordeel, maar een deugd. Dat blijkt ook weer uit het laatste rapport van de enquêtecommissie van de Tweede Kamer. De meedogenloze handhaving stond niet in de wet, het was houding en gedrag bij de uitvoering waar het misging. En het is werk in uitvoering. Het bijzondere en hoopvolle van de democratie is: we leggen het bloot en daarmee is er een kans op herstel.”
Een ander voorbeeld betreft weerbare instituties. “Kijk naar wat er gebeurt in de media en hoe zeer de social media oordelen en veroordelen. Het toelaten van twijfel is voor houding en gedrag het belangrijkste ingrediënt. Matiging in kritiek is wezenlijk voor het behoud van de democratie als samenlevingsvorm. Rechters worden aangevallen via X (voorheen: Twitter) maar kunnen zich niet verdedigen. Democratie kan niet overleven als je in het DNA van de democratie de onlosmakelijke verbinding tussen rechtsstaat op de helling zet. De zorgelijke consequentie van de standaard aanvallen van populisten op de rechtsstaat (naar het voorbeeld van Trump) is dat een groeiende groep Nederlanders zich denkt te kunnen onttrekken aan het Nederlands staatsburgerschap en zichzelf ‘soeverein’ verklaart. Ze betalen bijvoorbeeld geen rekeningen van de Belastingdienst meer en denken dat de Nederlandse wetten niet voor hen gelden. Zij zijn in de fabeltjesfuik (zoals Arjen Lubach dat noemt) terecht gekomen. Weerbare instituties zijn niet vanzelfsprekend; het is werk in uitvoering.”
Tot slot
Wat zijn de conclusies van Tocqueville na een rondje Nederlandse democratie? Backer lacht. “In 1845 hield hij een toespraak voor de leerlingen van het lyceum van Valognes (Normandië). Ik laat Tocqueville in mijn boek een toespraak houden voor leerlingen van de Johan de Wit Scholengemeenschap in Den Haag. De school waar ook Rutte lesgeeft. Het kan niet passender. Een ding staat vast: hij is onder de indruk. En ik denk dat hij graag naast Kim Putters zou willen zitten en met hem verkennen hoe we de zeven deugden in kunnen zetten als basis voor een nieuw regeerakkoord.
Bij de Public Affairs Academie met Joris Backer in gesprek over zijn boek?
Op 21 maart verschijnt zijn boek 'Over de democratie in Nederland'.
Bij de Public Affairs Academie bieden we je de mogelijkheid om samen met de auteur het boek te lezen. In drie bijeenkomsten van 1.5 uur reflecteer je op het boek vanuit je werk, de actualiteit en jouw visie op politiek en maatschappij. Klik hier voor meer informatie en aanmelden.
